Het waak- en slaapritme is nodig voor de ontwikkeling van de hersenen, het herstel van de energiehuishouding, de consolidatie van het geheugen (en dus het leervermogen) en het thymische evenwicht. Het lijkt dan ook logisch dat slaapstoornissen deel uitmaken van autismespectrumstoornissen en andere psychiatrische aandoeningen bij adolescenten. Dr. Carmen Schröder (Straatsburg) wierp meer licht op de problematiek tijdens het Congrès de l’Encéphale.
Kinderen met een autismespectrumstoornis lijden volgens hun ouders in 60-80% van de gevallen ook aan slaapstoornissen. Dat is 3 à 4 keer meer dan in de algemene bevolking (1). De kinderen hebben problemen met inslapen en verzetten zich tegen de slaap. Alle manifestaties van deze slaapstoornissen doen zich voor met een hoge frequentie en vaak tegelijkertijd (Figuur1) (2). Ze houden overigens nauw verband met de levenskwaliteit van het gezin (3).
Figuur 1: Opeenstapeling van slaapstoornissen bij kinderen met een autismespectrumstoornis (OD = sleep onset delay, SD = sleep duration, NW = night wakings, BR = bedtime resistance).
Via actigrafie kunnen we deze stoornissen makkelijk in kaart brengen. Doorgaans blijkt dat de objectieve gegevens nauw aansluiten bij de subjectieve gegevens van de Children’s Sleep Habits Questionnaire (CSHQ). Kinderen met autisme scheiden ‘s nachts minder melatonine af, zo blijkt uit een studie die specifiek werd uitgevoerd bij kinderen met autismespectrumstoornissen. Bij 63% van de kinderen zou de melatonineconcentratie bijna de helft lager liggen (4). Een nauwkeuriger analyse wees op een duidelijke verschuiving van de melatonineafscheiding en dus een verstoring van het circadiaans ritme (1). De nachtelijke melatonineafscheiding is overigens omgekeerd evenredig met de ernst van het autisme (5).
Kunnen we dan melatonine voorstellen als behandeling van deze stoornis? Zeker wel, zo luidt het besluit van de consensusconferentie die was georganiseerd door de Société Française de Recherche et Médecine du Sommeil. Ze steunde met name op een studie bij 125 kinderen bij wie gedragstherapie de slaapproblemen niet hadden verholpen (6). Het gebruik van melatonine met verlengde afgifte in een dosis van 2-5mg gedurende 13 weken leidde in vergelijking met een placebo tot 57 minuten slaapwinst (tegenover 9 minuten). Vooral het inslapen werd versneld. Bij 68,9% van de kinderen onder melatonine was de slaapkwaliteit aanzienlijk verbeterd (tegenover 39,3% onder placebo). Melatonine zorgt ook voor een opmerkelijk NNT (3,38). Het recidiefrisico bij stopzetting impliceert volgens de consensusconferentie dat het middel op lange termijn moet worden gebruikt (graad A).
Vertraagde-slaapfasesyndroom bij adolescenten
Er bestaan verschillende genetisch bepaalde chronotypen. Er zijn ‘ochtendmensen’ en ‘avondmensen’ en adolescenten behoren vaak tot deze laatste groep (7). In de extreme vorm spreken we van het vertraagde-slaapfasesyndroom: de waak-slaapcyclus wordt chronisch of herhaaldelijk verstoord wat leidt tot slapeloosheid, slaperigheid overdag of beide. Dat kan resulteren in klinisch significant lijden of een grote weerslag hebben op de mentale, fysieke, sociale, professionele en/of cognitieve vermogens (vooral als deze vertraagde fasen in conflict treden met de sociale normen). We spreken van vertraagde-slaapfasesyndroom als de adolescent gedurende meer dan 3 maanden heel moeilijk inslaapt en niet op het gewenste of vereiste tijdstip wakker wordt. Als de sociale beperkingen wegvallen, herstelt de slaapkwaliteit zich. De diagnose moet worden gestaafd door actigrafie gedurende 7 dagen zodat we de werk-/schooldagen kunnen vergelijken met de rustdagen. De stoornis mag ook niet kunnen worden toegeschreven aan een andere oorzaak volgens de International Classification of Sleep Disorders-3 (ICSD-3) (8).
Het vertraagde-slaapfasesyndroom wordt vaak geassocieerd met humeurstoornissen maar ook met symptomen die we aantreffen bij ADHD, vooral impulsiviteit en motorische hyperactiviteit. Ook middelenmisbruik wordt er vaak mee in verband gebracht: alcohol, verdovende middelen en slaapmiddelen ‘s avonds of stimulerende middelen (tabak, koffie, energiedrankjes) overdag (9). Het syndroom blijft niet zonder fysieke gevolgen, het gaat vaak gepaard met metabool syndroom. Sociale gevolgen zijn onder meer schooluitval en sociale problemen op het werk of op school. Het komt ook veel vaker voor bij psychiatrische aandoeningen waaronder ook depressie en ADHD (9,10).
Lichttherapie ’s morgens (om het tijdstip van ontwaken geleidelijk aan te vervroegen) kan voor deze patiënten een interessante behandeling zijn, eventueel gecombineerd met melatonine ‘s avonds. In een lage dosering (1mg) moet melatonine lang (ongeveer 6 tot 2 uur) voor het slapengaan worden genomen om de inslaaptijd te vervroegen – we spreken dan van het chronobiotische effect. In een hogere dosering (2,5mg) moet het kort voor het slapengaan worden genomen om het inslapen in de hand te werken (het slaapverwekkende effect treedt op 15-30 minuten na de inname en is van korte duur). Adolescenten doen er overigens ook goed aan om ‘s avonds niet te veel voor een beeldscherm te zitten.
